دید کلی از سمت ورودی بـه سمت مسجد
مقدمـه:
مسجد و مدرسه بزرگ و باشکوه آقا بزرگ درون کاشان، مقرنس در کتیبه ها یکی از باشکوهترین و زیباترین مساجد دوره قاجار درون ایران بـه شمار مـی آید. مقرنس در کتیبه ها این بنا درون خیـابان فاضل نراقی کاشان واقع شده هست و منسوب بـه ملامـهدی نراقی ملقب بـه آقابزرگ مـی باشد کـه به هزینـه مردی نیکوکار بـه نام حاج محمدتقی خانبان و پسرش درون نیمـه سده ۱۳ق، مقارن با پادشاهی محمّدشاه قاجار (۱۲۶۴ق) جهت استفاده نماز جماعت و درس و بحث داماد خود، ملا مـهدی نراقی دوم، برادر ملا احمد نراقی ساخته شده است.
این مسجد و مدرسه درون محدوده تاریخی و بافت کهن شـهر، مجاور بقعه خواجه تاجالدین و در محلهای بـه همـین نام بنا گردیده و در خیـابان آقابزرگ، منشعب از خیـابان فاضل نراقی واقع هست و از نظر استواری هنوز وضع مطلوبی دارد.
پیشینـه تاریخی:
ساختمان این بنا براساس کتیبه های مسجد و تاریخ ۱۲۶۰ درون پایـان وقفنامـه، درون روزگار پادشاهی محمدشاه قاجار آغاز گردیده و در سالهای نخستین سلطنت ناصرالدینشاه (۱۲۶۴-۱۳۱۳ق)، بـه پایـان رسید. مقرنس در کتیبه ها بـه لحاظ سبک ها و شیوه های معماری ایرانی، این دوران مقارن با دوره دوم شیوه اصفهانی مـی باشد. کتیبههای مورخ ۱۲۶۳، ۱۲۶۴، ۱۲۶۸ق، بـه ترتیب درون صفه شبستان، داخل شبستان زیر گنبد، اِزاره محراب و سردرِ ورودی مسجد، این سخن را تأیید مـیکنند.
تحولات معماری درون دوران‌های مختلف حیـات مسجد:
این مجموعه بنا بـه رویِ آثار بـه جای مانده بعد از زلزله ۱۱۹۲ق یـا دورههای گذشته ساخته شده است. بخصوص شبستان چهلستون شمالی مسجد کـه احتمالاً پیش از احداث گنبدخانـه بر روی بقایـای خانقاه، مسجد، مقبره و مدرسه خواجهتاجالدین (متعلق بـه اواسط سده ۹ق) ساخته شده است. تلفیق این شبستان با مسجد و مدسهای کـه بعداً درون کنار آن ایجاد گردید، یکی از زیباترین و بهترین نمونـههای ایجاد هماهنگی و اتصال دو بنا درون کنار هم است؛ اما چهلستون غربی گنبدخانـه یعنی مـهمترین بنایی کـه بعدها بـه قسمت اصلی و گنبدخانـه الحاق شد بـه معماری بنای مقصوره لطمـه زده است؛ زیرا معمار بزرگ مسجد بنای گنبدخانـه را بدان سان طرح افکنده بود کـه از چهار سوی بـه فضای باز راه داشته باشد که تا در تابستانِ طاقتفرسای منطقه با جریـان یـافتن هوا درون پیرامون گندخانـه تهویـه بـه صورت طبیعی انجام گیرد، لیکن درون زمان حاجملامحمدعلی مجتهدنراقی فرزند آقابزرگ شبستان غربی گنبدخانـه بنا گردید و از این سوی ارتباط با فضای خارج مسدود شد. بعدها نیز درون برخی بخش ها خصوصاً درون و پنجرههای مجموعه، از جمله ۲ اطاق گوشوارههای طرفین ایوان اصلی گنبدخانـه و چهار اطاق بالاخانـه سردرِ ورودی تغییراتی داده شده است. درون و پنجرههای ارسی بالارو تبدیل بـه درگاههایی با دو نیم دایره گردید کـه در معماری ایرانی سابقه نداشت. همچنین حدفاصل گنبدخانـه و شبستان غربی با ۳ ارسی مشبّک چوبی از هم جدا مـیشد. درون اثر از بین رفتن چوب درها بـه واسطه حمله، موریـانـه درون طرح مرمتی درهای فلزی جایگزین شد کـه در سالهای اخیر درهای فلزی بـه فرم چوبی با درهای ارسی تبدیل شده اند. درون و پنجرههای مشبک و بالارو حجرات مدرسه نیز بـه همـین ترتیب از بین رفته بود کـه آنـها نیز درون سالهای اخیر بـه صورت نخستین خود بازگردانیده شده است.
مشخصات اصلی بنای مسجد:
مسجد و مدرسه آقابزرگ مجموعه نفیسی از عناصر معماری و تزئیناتی و ترکیبی از حجمـها و اندامـهای متناسب بـه هم تنید مـی باشد. بخش های مختلف بنا شامل: مقرنس در کتیبه ها سر درون و هشتی ورودی، صحن مرکزی، مقصوره و شبستانـها مـی باشد. این مسجد از نظر پلان جزء مساجدی هست که دارای سه شبستان بوده و نکته مـهم وقابل توجه درون این محل تلفیق مسجد و مدرسه است. بعد از ورود بـه محوطه مدرسه، دو صحن فوقانی و تحتانی و حجره های محل سطلاب و گنبد آجری با شکوه و گلدسته های دو طرف آن خود نمایی مـی کند. علاوه بر این دو حیـاط خلوت، آب انبار، شبستان پشت گنبد، ساختمان مسجدی کـه در جنب گنبد واقع هست و محراب کاشیکاری واقع درون شبستان اصلی کـه در حقیقت مجموعه ای از هنرهای کاشیکاری، گچ بری، کتیبه نویسی، مقرنس کاری ونقاشی است، از جمله متعلقات این بنای عظیم مـی باشند.
تزئینات بـه کار رفته درون بنا:
تمامـی این بنا از جمله گنبد کـه جزو بزرگترین گنبدهای آجری هست با آجر ساخته شده هست و تزئینات بکار رفته درون آن جذابیت خاصی بـه این بنا بخشیده است
تزئینات این بنا عبارتند از: کاشی کاری، آجرکاری، کتیبه های نفیس گچی و کاشی، مقرنس کاری، خطاطی ثلث و نستعلیق و نقاشی، کـه نقاشی این مدرسه توسط استاد محمد باقر قمصری صورت گرفته است. کتیبه های خطوط مسجد توسط اساتید برجسته خوشنویس کاشان از جمله: محمد ابراهیم، محمد حسین نوشته شده است.
این مسجد دارای سردر زیبایی هست که سقف آن با مقرنس های معلق گچی و نقاشی تزئین یـافته و دیوارهای جلوخان از کتیبه بالای سردر که تا کف تختگاه های طرفین درگاه با کاشیـهای خشتی الوان پوشیده شده است. هیئت اصلی بنا و گنبد باشکوه آن بـه واسطه عظمت ساختمان و نقشـه بی نظیر بـه خصوص دقایق و فنون معماری اصیل ایرانی کـه در آن بکار شده، یکی از بناهای مـهم ایرانی اسلامـی بشمار مـی رود. با توجه بـه سادگی و بیپیرایگی این مجموعه، هیچگونـه زیـادهروی درون تزیین، بهویژه درون کاشیکاری این بنا بـه چشم نمـیخورد. تزیینات اندک این مسجد و مدرسه بـه گچبری، نقاشی، کارهای چوبی کندهکاری، گرهچینی، آلت و لقط، مقرنسکاری، کاشیکاری رسمـیبندی و یزدیِبندی منحصر مـیگردد. یک جفت درِ نفیس (درِ مدخل اصلی مسجد) کـه کندهکاری شده و با گرهچینی و گل مـیخ تزیین گردیده از ارزش والایی برخوردار است.
دید از سمت راهروی ورودی بـه حیـاط و گودال باغچه
ویژگی‌های کلی بنا:
از خصوصیـات بارز بنا معماری ویژه گنبدخانـه هست که بر روی ۸ پایـه عظیم بر پا شده، زیرا درون طرح مساجد قدیمـی ایران ایجاد گنبد بر روی پایـههای آزاد بـه ندرت دیده مـیشود نتیجه عملی اجرای این نوع طرح، جریـان یـافتن هوای خنک درون فضای گنبدخانـه درون فصول گرم و تابستانـهای داغ منطقه کویری است. از اینرو درون این مسجد، برخلاف دیگر مساجد کـه جبهه جنوب گنبد خانـه را بـه منظور ایجاد محراب مسدود مـیکنند و جرزهای نسبتاً قطوری مـیسازند، جانب جنوب، جنوب شرقی و جنوب غربی آن آزاد و رها بنا شده و و محراب درون دیوار رواقی کـه گرداگرد گنبدخانـه را فراگرفته ساخته شده است. از ویژگیـهای دیگر، گودال باغچه (حیـاط تحتانی) هست که حوض بزرگ (آبنما) و باغچههای آن بـه طراوت فضا کمک مـیکند.
تزئینات کاشیکاری درون ایوان مسجد
عکاس:ارسیـا سروش‌فر
سر درون و هشتی ورودی:
این قسمت از بنا کـه از طریق جبهه شمالی بـه خارج راه مـییـابد مشتمل بر سر درون ورودی، درِ چوبیِ کندهکاری شده نفیس و سکوهای سنگیِ دو طرف است. درون ۳ ضلع سر درون ورودی و درست درون ارتفاع بالای درِ چوبی کتیبهای کاشی نصب شده است. بالای این کتیبه قطعه سنگی از مرمر حجاری شده مـی باشد. درون زیر آن، تزییناتی هست از کاشیـهای خشتیِ هفترنگ کـه بدنـه دیوار را که تا کف سکوها پوشانده است. بعد از درِ ورودی، محوطه نسبتاً وسیع کریـاس هشت ضلعی قرار دارد کـه سقف آن را با آجر و کاشی و تزئینات مقرنس پوشش داده اند. از هر دو سوی این هشتی دو دهلیز مسقف و عریض با طاقنماهایی عمـیق درون هر دو طرف و با شیب ملایم، بـه صحن مرکزی و سایر قسمتها منتهی مـیشود، درون وسط هر راهرو یک قسمت سرگشاده بـه صورت حیـاط تعبیـه گردیده است. مقابل درِ ورودی و پس از هشتی محوطهای باز بـه صورت مـهتابی احداث شده کـه در واقع پشتبام شبستان چهلستون شمالی است. همچنین هشتی ورودی، بـه انبار، اتاق خادم و نگهبان راه دارد و نیز دو پلکان، آن را بـه شبستان قدیمـی تحتانی و محل وضوخانـه و حیـاط ارتباط مـیدهد.
راه ارتباطی از حیـاط بـه گودال باغچه
عکاس:ارسیـا سروش‌فر
حیـاط مرکزی مسجد:
این صحن درون دو طبقه و مشتمل بر دو حیـاط فوقانی و تحتانی (گودال باغچه) است. صحن فوقانی (بام مدرس و حجرهها) ایوان مانندی هست که از شرق و غرب با ۲ دیوار مرکب از جرز و طاقنما محصور شده و از شمال بـه مـهتابی (بام چهلستون) مـیپیوندد و از جنوب بـه ایوان مسجد راه مـییـابد. گودال باغچه از شرق و غرب بـه ۱۰ حجره، و از جنوب بـه ۲ حجره و یک مدرس درون وسط و چند اطاق و انبار درون ۲ کنج جنوب غربی و شرقی، و از شمال بـه شبستان شمالی و سرداب زیر آنکه دارای دو بادگیر مرتفع است، منتهی مـیگردد.
حیـاط مرکزی بـه شکل مربع مستطیل و تقریباً درون جهت شمالی ـ جنوبی ساخته شده و کف آن با آجر، بـه شکل هرّه، فرش گردیده، با حوضی درون وسط بـه شکل کثیرالضلاع و ۴ باغچه. حجره‌های مدرسه بـه اندازه یک پله بلندتر از سطح گودال باغچه ساخته شده است. ۱۲ حجره از طریق ۴ راهرو جانبی بـه حیـاط راه داشته و هر کدام دارای یک پستو است. ضلع روبه حیـاط حجرهها با شبکههای آجری پوشش شده اند.
چهار پله سنگی درون چهار طرف حیـاط، فضای گودال باغچه را با بام یعنی حیـاط فوقانی کـه همسطح گنبدخانـه هست ارتباط مـیدهند و یک رشته پلکان دیگر درون مـیانـه ضلع شمالی بـه سرداب ارتباط دارد. سرداب بهوسیله هواکشـهای افقی و عمودی بـه ۲ بادگیر درون ۲ قسمت شبستان شمالی راه مـییـابد و شبستان بدینسان تهویـه مـیگردد. این اختلاف درجه حرارت گاهی بـه ۲۰ که تا ۲۵ درجه سانتیگراد مـیرسد.
دید کلی از حیـاط، گودال باغچه و حجره‌های مدرسه درون طبقه پایین
مقصوره یـا گنبدخانـه:
گنبدخانـه بر روی پایـه هشتضلعی، بنا گردیده و گنبد دو پوسته گسسته با دهانـه داخلی ۱۰ متر و ارتفاع ۲۱ متر آن را پوشانده است. گرداگرد این گنبدخانـه رواقهایی بـه هم پیوسته با پوشش طاق و تویزه ایجاد شده است. سردر و ایوان ورودی شمال گنبدخانـه دارای پوششی شامل یک تَویزه درون جلو و نیم گنبدی کـه زیر پوشش اصلی سقف کاذب آن با رسمـیبندی آجر و کاشی بـه صورت مَعْقَلی حصیری مـی باشد
طرح زیربنای این قسمت از مسجد (شامل گنبدخانـه و رواقهای اطراف و ایوان اصلی) مستطیلی نزدیک بـه مربع حدود ۳۰×۲۸ متر است. درون ارتفاع حدود ۶ متری از کف مقصوره درگاههایی بر بالای ورودیهای هشتگانـه ساخته شده کـه در جانب ایوان بـه یکدیگر ارتباط مـییـابند. زیر این قسمت کتیبهای حاوی سوره فتح بـه خط ثلث برجسته از گچ گرداگرد داخل گنبدخانـه را مـیپوشاند کـه در پایـان آن تاریخ ۱۲۶۴ق خوانده مـیشود.
در ۳ ضلع ایوان ورودی این مقصوره و در طراز کتیبه گچبریِ داخلی، کتیبهای از کاشی خشتی بـه خط ثلث سفید بر زمـینـه لاجوردی نصب شده، مشتمل بر سوره اَلنَّبَاْ، درون حاشیـههای بالا و پایین آن کتیبهای دیگر حاوی مرثیـه هفتبند محتشم کاشانی بـه خط سُرمـهای بر زمـینـه طلایی نصب گردیده کـه در مـیانـه آن جمله عمل کاتبالحروف محمدحسن ۱۲۶۳ نگاشته شده است. همسطح با این کتیبهها و در ۲ طرف جرزهای ایوان جلو مقصوره، اطاقهای گوشواره تعبیـه گردیده کـه هم از رانش جرزهای اصلی ایوان جلوگیری مـیکند و هم فضایی مفید به منظور استفاده مدرّسان و طلّاب مدرسه پدید مـیآورد.
به احتمال بسیـار این اطاقهای گوشواره قبلاً دارای ارسی با ۳ لنگه درِ چوبی بالارو بوده کـه اکنون موجود نیست و به جای آنـها درون هر اطاق ۳ درگاه باز با قوس نیمدایره و بدون پنجره دیده مـیشود. درون ارتفاع ۱۱ متری از کف مقصوره (گنبدخانـه) ۲۴ دهانـه مساوی ایجاد شده کـه یک درون مـیان پُر و خالی است؛ از روزنـهای باز نور و هوای کافی بـه داخل محوطه گنبدخانـه مـیرسد. سطح داخل گنبد زیرین با اندود گچ سفیدکاری شده و مرکز آن با شمسه زیبایی تزیین یـافته است. اما پوشش خارجی، گنبدی از نوع شبدری تند با نمای آجری و بدون تزئین مـی باشد.
ایوان با یک ورودی اصلی بـه مقصوره رسیده و با دو راه ارتباطی از طرفین راست و چپ بـه رواقهای اطراف مـیپیوندد. ۲ قسمت سردر کـه مـیان ایوان و گنبدخانـه واقع هست با یک راهرو ارتباطی درون نیمطبقه بـه یکدیگر راه مـییـابند و یک درگاه باز درون وسط آن، خارج را بـه داخل مرتبط مـیسازد. درون همـین سطح ۲ گوشواره مقرنس درون ۲ گوشـه ایوان بـه زیبایی مجموعه افزوده است. ازاره ایوان با کاشی خشتی هفت رنگ و سه ردیف قاب عمودی دارای قوسهای جناغی و پشت بغلها با آجر و کاشی معقلی تزیین یـافته است. پشت بغل (لچکی) نمای ایوان با کاشی بـه شیوه معقلی آرایش یـافته و بر روی پایـههای طرفین ایوان، ۲ گلدسته کاشیکاری شده قرار دارد کـه علاوه بر کمک بـه استحکام جرزها و پوشش ایوان و استفاده از آن به منظور گفتن اذان بـه زیبایی مجموعه نیز مـیافزاید.
در مـیانـه این گلدسته کلمات «الله»، «محمد» و «علی» بـه خط بنایی معقلی تکرار گردیده و بالاتر از آن ۲ ردیف کاشیکاری معقلی و سپس مأذنـه نـهاده شده است. یک ردیف پلکان مارپیچ کـه حول محور ستونی درون مرکز و داخل گلدسته دور مـیزند، پشتبام مسجد را بـه انتهای گلدستهها مرتبط مـیسازد.
ضلع جنوبی گنبدخانـه بـه حیـاطی همسطح با حیـاط فوقانی منتهی مـیگردد. درون جنوب شرقی گنبدخانـه نیز حیـاطی کوچک و مربع شکل و همسطح با گودال باغچه احداث شده هست که بـه اطاقها و تأسیسات رفاهی مسجد راه دارد.
همچنین درون خارج از رواقهای گنبدخانـه، درون ضلع شرقی، حیـاط خلوت کوچکتری، همسطح با حیـاط فوقانی تعبیـه شده کـه با یک ورودی فرعی و سر درون و هشتی کوچکی بـه محوطه شرقی مسجد راه مـییـابد. سابقاً درون جبهه شرقی مسجد، خانقاه و مدرسه و مقبره خواجهتاجالدین قرار داشته کـه اکنون از آن مجموعه فقط مقبره کـه از بناهای سده ۹ق هست بجای مانده است. دیوارهای شرقی و غربی حیـاط اصلی از جرزهای آجری و دهانـههای صفهای بـه شکل ایوانچه یـا طاقنما درون ارتفاع نیممتری از کف حیـاط با قوسهای جناغی پوشش شده و پشت بغلها با کاشیکاری معقلی تزیین شده اند، ترکیب یـافته اند.
دید از سمت هشتی ورودی بـه گنبد خانـه اصلی
شبستان چهلستونی:
این مجموعه دارای ۲ شبستان چهلستونی است، یکی درون جبهه غربی گنبدخانـه کـه اندک زمانی بعد از بنای قسمت اصلی ساخته شده و دارای ۲۰ ستون آزاد و ۳۰ چشمـه طاق آجری هست که درون قسمت شمالی آن راهرو ارتباطی و پلکان پشتبام و محلی به منظور وضوخانـه قرار دارد و دیگری شبستانِ زمستانی کـه در جبهه شمالی مسجد و صحن اصلی حیـاط واقع هست و پایـههای آن قبل از احداث گنبدخانـه بر روی پایـههای موجود بنایی کـه بر اثر زلزله یـا عوامل دیگر ویران شده بود ساخته شده است. این شبستان دارای ستونـهایی از آجر و خشت با گوشـهسازی و رسمـیبندی است. درون وسط هر چشمـه روزنی با پوشش سنگ مرمر تعبیـه شده کـه از آنـها نور طبیعی ملایمـی بـه درون شبستان مـیتابد.
این شبستان یک محراب گچی درون وسط دیوار دارد و بهوسیله یک رشته پلکان بـه هشتی ورودی مسجد مـیپیوندد کـه راه ارتباط اصلی آن با خارج مسجد هست و بهوسیله ۲ ورودیِ دیگر بـه حیـاط مرکزی و صحن گودال باغچه نیز ارتباط دارد. درون جانب شمال غربی این شبستان یک حیـاط خلوت، یک حوض و محلی به منظور وضوخانـه احداث شده کـه با پلکانِ ارتباطیِ یـاده شده، بـه هشتی ورودی اصلی مسجد متصل مـیگردد. این پلکان و راه ورودی آن اکنون مسدود است.
منابع و مآخذ:
- فرخ یـار، حسین، نگاهی بـه بناهای تاریخی کاشان. سازمان مـیراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۰٫
- مشکوتی، نصرتالله، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، تهران ۱۳۴۹٫
- مصطفوی، سید محمدتقی، آثار تاریخی تهران (اماکن متبرکه)، بـه تنظیم و تصحیح مـیرهاشم محدث، انجمن آثار ملی، تهران، ۱۳۶۱٫
- معماریـان، غلامحسین، سبک شناسی معماری ایرانی، نشر پژوهنده معمار، چاپ دوم، ۱۳۸۲٫
- نراقی، حسن، آثار تاریخی شـهرستان کاشان و نطنز، انجمن آثار ملی، تهران، ۱۳۴۸٫
[مسجد و مدرسه آقا بزرگ درون کاشان - هنرمعماری آنلاین مقرنس در کتیبه ها]
نویسنده و منبع: AOAonline | تاریخ انتشار: Tue, 17 Jul 2018 09:17:00 +0000